موسیقا لای یارسانەکان

جەمال نەجاری

ئایینی یارسان
ئایینێکی عیرفانییە و پەیرەوانی ئەو ئایینە لە هەر دوو بەشی خۆرهەڵات و باشووری کوردستان هەن، بە تایبەت لە کرماشان و گەرمیان. کاکەیی دانیشتووی کەرکووک و لێواری زێی نێوان ھەولێر-مووسڵ (سارەلوو) و شەبەک ئەمانە ھەموو بە بنەچەکی ھۆز و زمان و بیروباوەڕ دەگەنەوە یەکتر. شوێنەکانی نیشتەجێ بوونی ئەھلی هەق (یارسان) لە کوردستاندا، لە کۆنەوە تا ئەم سەردەمە ھەندێک گۆڕانکاری بە خۆوە دیوە. بەڵام ئەوەی کە ھەمووان لە سەری پیداگری دەکەن ئەوەیە کە لە سەرەتادا ئایینی یارسان لە ناوچەکانی ھەورامان و شارەزوور و لوڕستان بڵاوبۆتەوە و گەشەی کردووە، جا دواتر گەیشتووتە ناوچەکانی تری کوردستان و ئێران کە بریتین لە پارێزگای کرماشان و بەتایبەتیش شارەکانی: قەسری شیرین، سەرپێڵ، کرند، کەنگاوەر، زەهاو، دەوروبەری بێوەنیج،  ماهیدەشت، هەلیلان، ناوچەکانی دڵفان، پشتکۆ و خێڵاتی سەگوەندی لورستان، هەوشاری ئازربایجان، گەرووس، شیشەوان، ئێلخچی، ئاقاری ماکۆ، میاندواو، هەمەدان، تاران، دامێنی کێوەی ئەلبورز، پاتاق، شەهریار، لوڕستان.

ڕوون نییە مێژووی ئەو ئایینە بۆ چ سەردمێک دەگەڕێتەوە بەڵام باوەڕمەندانی ئەو ئایینە لەسەر ئەو باوەڕەن کە ئایینەکەیان یەکەمین و دوایین ئایینە لە جیهاندا، ئایینی یارسان بە درێژایی مێژوو قۆناغی جۆراوجۆری بڕیوە تا سەدەی دووهەمی کۆچی و مێژووی هەندێ لە شوێنە پیرۆزەکانیان بۆ پێش ئیسلام دەگەرێتەوە، بەڵام پێکهاتەی ئێستای ئەو ئایینە لە سەدەی حەوتەمی کۆچی و لە لایەن سوڵتان سەهاک سەر لە نوێ داڕێژرایەوە کە لە بیروباوەڕی پەیرەوانی ئایینی یارسان دا بەرزترین پێگەی هەیە.

لە کتێبی مێێژووی مۆسیقای کوردیدا بەمجۆرە باس لە وشەی یارسان کراوە: (یارسان) لە دوو وشە پێکهاتووە، وشەی یار و سان. یار بە جیا بە مانای دۆست و ئاشنا، دڵدار، دڵبەر و هاورێ هاتووە و سان-یش لە فەرهەنگی گۆران و پارسی کۆندا، بە مانای شا و سوڵتان دێ کە بە گوێرەی نامەی (سەرەنجام)، مەبەست لە شا و سوڵتانیش، ڕووی ڕاستیی و ئاوێنەی خوایە. کە بە هەر دوو وشەی لێکدراوی یارسان، مانای: دۆستایەتی ڕاستی و دڵدارانی هەق و یارانی خواناس و ڕاستی پەرەست دەگرێتەوە.

گۆڕی سوڵتان ئیسحاق (سوهاک)لە گوندی شێخان نزیک نەوسوود

بە بۆچوونی ھەندێک لە مێژووناسان، ناوی یارسان‌ کورتکراوەی "یارسوڵتان"ە و‌ مەبەست "سوڵتان سەھاک"ە، بە فارسی" سلطان اسحاق" (1276-1395ز)، کە رێبەرێکی دیاری ئەم بیروباوەڕەیە لە کوردستاندا. هەروەها لە جێی یارسان، (یارستان)یش بەکار دەهێندرێ کە بە واتای شوێنی یار یا موریدانی ئەھلی هەق دێت. شاعیر ناودار بابا تاھیری ھەمەدانی (937 – 1010ز) ، لە ریزی ناودارانی ئایینی یارسان دێ کە زۆربەی شیعرەکانی لای یارسانەکان پیرۆزن و ھەندێک لە دێڕە دێرە شیعرەکانی ئاخێنراونە‌تە نێو  کتێبی (سەرەنجام) کە بە کتێبی هەرە پیرۆزی پەیرەوانی ئایینی یارسان ناسراوە.
دەفتەرەکانی ئەهلی هەق کە ئاماژەن بۆ ناوی پیر و رابەرانیان، لە ناویاندا (سوڵتان ئیسحاق) ناوێکە لە زۆریان دیارترە. بنەچەی ئەم پیرە بیرورای جیا جیای لەسەرە، هەندێک پێیان وایە کوڕی(شێخ عیسای بەرزنجە)ی لای شارەزوورە و ساڵی ٦١٢ ی کۆچی ١٢١٥ز، واتە لەسەردەمی دەسەڵاتداریەتی ئێلخانەکاندا هاتۆتە دنیا. هەندێکی ترش دەڵێن لە سەدەی هەشتەمی هیجریدا ژیاوە. بەڵام بە گوێرەی رۆژمێری ساڵی ٧٤٤ی ئەهلی هەق، کە لە لایەن نەو و رابەرانی (ئەهلی هەق)ەوە ساڵی ١٣٧٢ی هەتاوی (١٩٩٣ز) دا چاپکراوە، ساڵی لەدایکبوونی سوڵتان ئیسحاق رێکەوتی ٦٢٨ی کۆچی ١٢٢٩ز دەکات. ئەم رابەرەش (سوڵتان ئیسحاق) ناوچەکانی هەورامان و جوانرۆ و گۆران و کێوەکانی داڵاهۆی کردۆتە شوێنی کار و بڵاوکردنەوەی ئایینی ئەهلی هەق.
عەلی ئەکبەر مورادی تەنبوورژەنی بەناوبانگ بەم چەشنە باس لە ئایینی یارسان دەکا: " ئایینی یارسان هەرچەند بە رواڵەت دەگوترێ مێژوویەكی زۆری نییە و دەیگەڕێننەوە بۆ هەزار ساڵ لەمەوبەر، بەڵام لە راستیدا مێژووی ئەو ئاینە زیاتر لەوەیە كە باس دەكرێت و سەرچاوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئایینی میترایی و خۆرپەرستی. بە تێپەڕبوونی زەمەن و بەهۆی پێكدادان لەگەڵ ئاینەكانی تر، هەندێك تایبەتمەندی لە ئاینەكانی تر وەرگرتووە، هەندێك كەسایەتیش هەر لە ئەنجامی ئەو بەریەك كەوتنانە هاتوونەتە ناو ئایینی یارسانەوە، بۆ نموونە لەسەر بنەمای گۆڕینی رۆح كەسایەتییە ئایینییەكان و "پاڵەوانی خوێنمژ". بۆ نموونە لە ئایینی یارساندا دەڵێن "عیسای پێغەمبەر" پیر بنیامینە یان رۆستەمی زاڵ داهووە."
جگە لە ناوی یارسان هەندێ ناوی دیکەش بۆ ئەو ئایینە بەکار دەهێندرێ کە ئەهلی هەق، ئایینی یاری، دینی هەقیقەت، تایفەی سان، کاکەیی لە خۆ دەگرێت.

گۆڕی باوە یادگار لە گوندی (بان زەردە)، نزیک قەڵای یەزدگرد، پارێزگای کرماشان

جگە لە سوڵتان سەهاک رێبەر و دامەزرێنەری ئایینی یارسان هەندێ کەسایەتی ناوداری دیکەش هەن کە بریتین لە شائیبراهیم کوڕی محەمەد گەورە سوار. باوەیادگار؛ لە سەدەی ھەشتەمی کۆچیدا ژیاوە‌ مەزاری لە بناری چیای داڵاھۆیە لە نزیک گوندی بان زەردەی سەر بە کرند‌ لە رۆژئاوای‌ کرماشان.

پیرشالیار؛ کە مەزارەکەی لە ھەورامانی تەختە.

خامۆشی و قەلەندەری و میر ئەحمەد ناسراوا بە میر سوری، باوەیسی، مستەفایی و شاخۆشین لە لۆرستان.

زمان و ئەدەبیات لای یارسانەکان

پەیرەوانی ئایینی یارسان بە شێوەزاری‌ گۆران  کە زمانی دانیشتووانی چەندین دەڤەرە لە کرماشان، ئەردەڵان، باکووری لوڕستان و ھەمەدان. بۆ ماوەیەکی زۆر، زمانی ڕەسمی حوکمڕانانی کوردستان و تەنانەت زمانی شیعر و شاعیران بووە. گێڕانەوەی بەیت و ستایشی یارسان بە ئاوازەوە وشەی (گۆرانی)ی بە واتای ستران لە زمانی کوردیدا پەیداکردووە

نموونەی بەیتی یارسان (شیعری شاخوشین) لوڕستانی :
"یارسان وەڕا

ڕای هەق راسییەن بڕانان وەرا

پاکی و ڕاستی و نیستی وەڕا
قەدەم وەقەدەم تاوە مەنزڵگا"
لە ئایینی یاری دا بە دەیان وتەی ڕێبەر و پیرەکانیان لە کتێبە پیرۆزەکانی ئەو ئایینەدا بەرچاو دەکەوێ کە ھانی خەڵک دەدەن ئەو ئەرکە بە ئاوازەوە ھاوڕێ لە گەڵ تەموورەدا بخوێنن. ئەم ھەڵبەستەی خوارەوەی دەروێش زوڵفەقاری گۆران ئاماژەیەک بۆ ئەو راستییە:

"خاوەندکارم تەنبوورش ئاوەرد
پەری یارانش ھەر سەوگەندش وەرد
واتش ھەر کەسێ تەنبوور نەژەنۆ
مەبۆ جە دینش دڵش بکەنۆ
 دەسا ئەی یاران ، ئەر شاد، زگارن
 تەنبوور بژەنن ئەگەر وەکارن"

واتە: خاوەنکار تەموورەکەی ھێنا و سوێندی بۆ یارانی خوارد کە ھەر کەسێ تەنبوور نەژەنێ دەبێ دەست لەو دینە ھەڵبگرێ، بۆیە یاران! ئەگەر شادن و ئەگەر خەمبارن، تا توانا و ھونەرتان تێ دایە تەموورە بژەنن.

ئاکار و هەڵسوکەوتی پەیڕەوانی ئەهلی هەق بەگوێرەی بەرنامەکە،کە لە سروود گەلی ئایینیەکەیاندا (سروودی یارسان)دا دیاریکراوە، ئەهلی هەق بەم بەرنامە نوسراوە دەڵێن دەفتەر یان کەلام. کە بەناوبانگترینیان (سەرئەنجام)ە، یان کەڵامی سەرئەنجام یان کەڵامی خەزانە. (سەرئەنجام)یش شەش بەشە.کە ناویان بەم جۆرەیە، (دەورەی حەوتانە، بارگە بارگە، گڵێم و گوڵ، دەورەی چل تەن، دەورەی عابدین، وردە سەرئەنجام).
جگە لەم چەند دەفتەرە چەند دەفتەرێکی تریشیان هەیە کە لە سەدەکانی چوارەم تا حەوتەمی هیجری نوسراونەتەوە،وەک: دەورەی بەهلول، دەورەی بابا سەرهەنگ، دەورەی شا خۆشین، دەورەی بابا ناوس.
هەروەها دەفتەری تریشیان بەو ناوانە هەیە:دەفتەری پردیوەر، دەفتەری ساوا، دەورەی دامیار، دەورەی بابا جەلیل، دەورەی دێوانە گەورە، دەورەی حەیدەری، کەڵامی ئەڵماس خان، کەڵامی تەیموور، کەڵامی ئێڵ بەگی جاف، کەڵامی نەورۆز. شیعرگەلی ئەم دەفتەرانە کە بەهەموویان سەرئەنجام، یان سروودی یارسانییان پێدەڵێن، سەرلەبەریان بە کێشی دە برگەیین کە تێکڕای شیعر و داستان و مەنزومەی شێوەی گۆران بە گشتی و شیعری شاعیرانی ناسراوی ئەم شێوە زمانەش، هەموویان لە درێژەی ئەم هەزار ساڵەی رابردوودا، هەر بەم کێشە بووە.
(ماشەڵا سوری) کە خۆی (ئەهلی هەق)ە و نامیلکەیەکی لە بارەی سەرئەنجام (سروودی یارسان)و ئەم دەفتەرانەوە نوسیووە. سەبارەت بە سەرئەنجام دەڵێ: یارسان زنجیرەیەک سروودی ئاینییە، کە بە کەڵام ناسراوە. (کەڵام)یش، شیعرگەلێکن کێشی تایبەتی خۆیان هەیە. ئەم سروودانە لە جەمخانەدا بە تەموور و لەسەر ئاوازی تایبەتی دەوترێن.
لەسەردەمی سوڵتان ئیسحاقدا، ئایینی ئەهلی حەق ئاسۆیەکی بەرینتر و باڵاتری بەخۆیەوە گرت و هەر ئەمیش بنچینەکان و بەرنامە و یاسای ئەهلی حەقی بە شێوەی شعری ١٠ بڕگەیی دەربڕی  کە ناوینا (سەرئەنجام)و یەکێکیش لە بنچینەکانی سەرئەنجام، پەسەند کردن و هەڵبژاردنی (تەموور)بوو. لە نێوان سەرجەمی ئامێرگەلی موزیکییدا وەک تاقانە ئامێرێکی موزیکی ئایینی پەیرەوانی ئەهلی حەق دادەنرێ و هەمیشەش دوای ئامادەبوونێکی رۆح و پاکژکردنەوەی رۆح دەستی بۆ دەبرێت.

هەر سوڵتان ئیسحاقیش فەرمانی نوسینەوەی هەر (٧٢)ئاوازەکەی ئەهلی هەقی دەرکرد، تا لە کۆڕ و کۆبوونەوەی ئایینی و جێگەی رازونیاز و نەزر و شوێنی سازدانی کۆڕی زیکری موزیکیدا بژەنرێت و ببیسترێن.

هونەری گۆرانی لە کوردستان:

مێژووی تەمەنی ھونەری گۆرانی لە ھونەری مۆسیقا کۆنترە. ئەگەر بمانەوێ تەمەنی گۆرانی کوردی دەست نیشان بکەین، دەبێ لەو کاتەوە دەست پێ بکەین کە کورد بوونی ھەیە.
حەمەی حەمەباقی لە کتێبی مێژووی مۆسیقای کوردیدا دەڵێ: دەست نیشان کردنی ساڵێکی دیاری کراو یان سەردەمێکی دیاری کراو بۆ مێژووی سەرھەڵدان و لە دایک بوونی گۆرانی کوردی کارێکی یەکجار ئەستەم و سەختە .

سەرەتای نەش و نما کردن و سەر ھەڵدانی گۆرانیی کوردی دەگەڕێتەوە سەردەمی زەردەشت و سروودەکانی ئەو ئایینە پیرۆزە. دەکرێ سروودی گاتا (گاسا) و (یەشت)ە کان کە لە کتێبی پیرۆزی ئاڤێستادا ھاتووە، بە سەرەتای گۆرانی کوردی ئەو سەردەمە دەست نیشان بکەین. ئەو سروودانە کە جۆرە گۆرانی یەکی ئەو چاخە بوون، لە بەر ئەوەی لە باری ئایینی یەوە دەرەتانیان پێ درابوو،زۆر زوو توانیویانە گەشە بکەن و پێش کەون.وەک فتوای ئایینی لە لایەن موغەکان واتە ڕێبەرە ئایینی یەکانی زەردەشتەوە، بە پەیڕەوانی ئەو ئایینە ڕاگەیەندراوە کە ھەر کەسێ سروودەکانی ئاڤێستا بە ئاوازەوە بخوێنێ، کاریگەرتر و باشتر ئامانجەکانی دەپێکێ.

وشەی گاتا، گاسا، گاسە یان گازە بە مانای بانگ و ھاوار و داد و سکاڵا لێک دراوەتەوە. واتە سکاڵا و ڕاز و نیاز بە ئاواز و مۆسیقاوە لە گەڵ خودا. سروود لە پلەی ھونەری دا لە گۆرانی بەرزترە و بۆ بۆنەکانی نیشتمانی و ئایینی بە کار دەبرێ. سروود دەکرێ زۆر جار پلەی هەقیقی (پیرۆز)ی پێ بدرێ و گۆرانی مەجازی (دڵداری و...). سروود لە ئاتەشکەدەکانی زەردەشتی و کەڵام (یارسان) لە جەمخانەکانی ئایینی یاری ( ئەھلی هەق ) و ئیزەدی دا لە گەڵ تەموورە (تەنبوور، تەمویرە یان تەمیر) کە یەکێکە لە ئامێرە ھەرە پیرۆزەکانی کورد، پێشکەش کراوە و دەکرێ.

دوکتور محەمەد موکری دەڵێ: وشەی (گۆرانی) دراوەتە پاڵ گۆران کە خێڵێکی گەورەی نێوان سنە و کرماشانە و ئەم خێڵە پەیرەوی ئایینی ئەهلی هەق و خاوەن بیر و باوەڕ و ئاداب و ئەدەبیاتی تایبەت بە خۆیانن، کە هەموو شیعری کتێبەگەلی مەزهەبەکەیان دە بڕگەیین.

حەمەی حەحەباقی دەڵێ: پەیرەوانی ئەهلی هەق وشەی گۆرانی بەکار ناهێنن و لە جیاتی ئەم وشەیە (سروود) بەکار دینن.
مێژووی سەرهەڵدانی سروود لای یارسانەکان، لە کۆتای ساڵانی سەدەی چوارەمی هیجری(١١٠٠ز).لەکاتی دەسەڵات دارێتی (سەلجوقیەکان) دەست پێدەکات. لەو ساڵانەدا مەبارەک شای ناسراو بە شا(خۆشین) لە لورستان هەڵکەوت و ئایینی(هەقیقەت)ی لە بەشێك لە لورستان برەو پێدا. پەیرەوانی موبارەک شا، روخساری ئەم رابەرە (موبارەک شا)بە روخساری خوا،  بە (مضهراللە)ی دەزانن و دەڵێن لە داکێکی پاکیژە (عذراء-باکرە) هاتۆتە دونیاوە کە ناوی(مامەد جەلال)بووە. موبارەک شا پیاوێکی ساڵح و ناسک بووە و لە ماوەیەکی کەمدا پەیرەوانێکی زۆری لە دەور کۆبۆتەوە. (شا خوشین) لە لورستانەوە چۆتە هەمەدان و دیدەنی (بابا تایەری شاعیر)ی ناسراوی کردووە. وە دواتر رێی کرماشانی گرتۆتە بەربەڵام مردن مەودای نەداوە و لە دەوروبەریهەرسین ی لای خۆرائاوای کرماشان، لە رووباری (گاماسی) دا خنکاوە. وەک لە دووتوێی سروودەکانی یارساندا باس کراوە موبارەک شا کە هەرخۆی درەوشانەوەی پرشنگی روخساری پەروەردگار بووە. لە کۆبوونەوەیەکی بەربڵاوی پێرەوانی ئەهلی هەقدا، کە لەبارەگا مەزنەکەی خۆیدا کۆبوونەتەوە، یاران و مریدانی خۆی بەش بەش و دەستە دەستە کردووە و هەر دەستەیەکیش لەمانە (٩٠٠)کەس بوون و دواتر بە (٩٠٠،٩٠٠)ناسران، داوای لەمانە کردووە کۆڕێکی زیکری موزیکی ئەنجام بدەن، کە دەبێ هەر یەکە لە ئەندامانی ئەم دەستانە بە جۆرە ئامێرێکی جیاواز بەشداری ئەم کۆری موزیک و زیکریە بکات. لەو زنجیرە باسانەدا کەلەم بارەیەوە ماونەتەوە ناوی ئامێر گەلێکی زۆر هێنراوە کە بەداخەوە لەو ئامێرانە تەنیا هەر(تەموورە)ماوەتەوە. هۆکەشی ئەوەیە کە رابەری ئەم(٩٠٠)دەستیە لەو مریدە پایە باڵایانە بووە کە (تەموورە)ی ژەندووە. ئیتر لەو رۆژەوە تا ئێستا پەیرەوانی ئەهلی هەق ئامێری (تەموورە)یان وەک ئامێرێكی تایبەتی (موبارەک شا-شا خۆشین) ناو بردووە و خودی موبارەک شاش لەنێوان دەیان ئامێری تری بەشداربووی ئەو کۆرەدا، تەنیا هەر(تەموورە)ی بۆخۆی هەڵبژاردووە و هەر تەموورەشی ژەندووە. بە گوێرەی ئەو بەڵگانەی لە دووتوێی کتێبەکانی ئەهلی هەق و گێرانەوەی دەماو دەمیشدا هاتووە،موبارەک شا فەرمانی بەسەر موزیکژەنانی ئامادەبووی ئەو کۆرە مەزنە کردووە(کە هەزاران کەس بوون)،تا لە بۆنەو جەژنێکی مەزهەبییدا(گوایە جەژنی قوربان بوبێت)، لە جێگەیەکی کەناری رووباری (گاماسیاو)دا، کۆببنەوە بۆ بەشداری لە کۆری زیکری موزیکییدا، ئامێرەکانی خۆیان، هاو دەنگ کۆک بکەن.. لەو رۆژە پیرۆزەدا، کە یەکێکە لە گەورەترین کۆرەکان، زیکرێکی موزیکی وا ساز دراوە، کە رەنگە رۆژێکی تری وا لە مێژوودا نەبووبێت. هەندێک لە ئاوازانی موزیک ژەنانی ئەم کۆرە هێژایە، کە لەلایەن موزیکژەنە مەزنەکانی ئەو کۆرەوە سازدراوە، تا ئێستاش بە شێوەی سنگا و سنگ ماونەتەوە و لەلایەن پیران و مامۆستایانی ئەهلی هەقەوە، بۆ مریدان و قوتابیان دەژەندرێتەوە. ئیتر لەسەردەمی (موبارەک شا)   بەدواوە پەیرەوانی ئەهلی هەق لە کۆری زیکری موزیکی خۆیاندا، هەمەجۆر ئامێری موزیکی وەک: تەموورە، بەربەت، قانوون، رووباب، نەی، دەف، دەهۆڵیان بەکار هێناوە.

سێ ئایینی (زەردەشت ، یارسان و ئیزەدی) کە لە کوردستان دا سەریان ھەڵداوە ، بوون بە ھۆی پێشکەوتنی ھونەری گۆرانی و مۆسیقای کوردی. چوونکە ھەر سێکیان ھانی خەڵکیان داوە ڕاز و نیازەکانیان لە گەڵ پیر و خاوەنکاری خۆیان دا بە ئاوازەوە بخوێنن (بۆ زانیاری: ناوەندی ئایینی زەردەشتی لە ورمێ ، یارسان لە ھەورامان و داڵەھۆ و لوڕستان، ئیزەدی لە موسڵ و سەنجار و دیاربەکر ھەڵکەوتووە کە ھەموویان لە کوردستانن). کەچی ئایینی ئیسلام بە پێچەوانەی زەردەشت و یارسان و یەزیدی، ھەموو کات دژی ھونەر و مووزیک بووە و لە باتی گۆرانی و مۆسیقا دەبێژێ: بگرین تا دەروون تان لە گوناح پاک بێتەوە. واتە ئایینی ئیسلام بە پێچەوانەی ئایینی زەردەشت و یاری و ئیزەدی لە باتی شادی، خەم و شین و شەپۆڕ بۆ چارەی دەردەکان پێشنیار دەکا. لە ئایینی زەردەشتدا وتراوە : ئەگەر دووعا و سکاڵاکان تان بە ئاوازەوە لە گەڵ تەموورەدا بخوێنن ، زووتر دەگاتە جێی خۆی.

تەمبوور لای یارسانەکان

تەمبوور یان تەنبوور یان تەموور یان تەمیرە یان تەموورە،ناوی ئامێرێکی مۆسیقایە،  ئەم سازە لە کاسەیەکی گەورەی باڵ درێژ پێکھاتووە کە چوار تاڵ ژێی بە سەردا تێدەپەڕێ و بە قامک دەژەنرێت. تەمبوور سازێکی تایبەتی ئایینی یارسانە کە زۆرتر لە ناوچەکانی کرماشان لە خۆرهەڵاتی کوردستان باوە، شوێنکەوتووانی ئایینی یارسان وەک سازێکی پیرۆز لە بۆنە ئایینی و و عیرفانییەکانیاندا کەڵکی لێ وەردەگرن و دوعا و پاڕانەوە و زیکرەکانیان بە ئاواز و تێکەڵ بە مۆسیقای تەمبوور پێشکەش دەکەن.

لە زمانی کوردی و لە ناو کوردان دا تەمبوور بە چەن ئامێری جیاواز دەبێژرێت.

·         لە باکووری کوردستان بە دیوان دەڵین تەمبوور.

·         لە باشووری کوردستان لە ناو یارسان دا ئامێرێک ھەیە بە ناوی تەمبوور.

·         لە ناو کوردەکانی خوراسان دا بە دوو تار دەڵێن تەمبوور.

سەید خەلیل عالی نژاد ، کاکە ئەڵا موراد حەمیدی ، سەید وەلی حسەینی ، خەسرەو نەزەری لە گۆران ، چەنگیز فەرمانی ، دەرویش ئەمیر حەیاتی وەک ژەنیارانی بەناوبانگی تەمبوور ناویان هاتووە.

لە باسی مەقامەکانی تەمبوور، شێخ ئەمیری، سەحەری، عابدینی، باباکاوسی، سارۆخانی، چەپی، قەتار، شاخوشین، جڵەوشاھی، فەتاح پاشایی، ھەڵپەڕکێ، تەرز، مەقامە بەناوبانگەکانی تەمبوورن و ژەنیارە بەناوبانگەکانی ئایینی یارسان دەبێ شارەزایی باشیان لە ناسینی و گوتنی ئەو مەقامانەدا هەبێ.

بەرهەمەکانی سەید خەلیل عالی نژاد کە کەمتر بەر گوێی خەڵک کەوتووە، بە بەشیکی گرنگ لە ئاسەوارەکانی زنجیرەی عیرفانی- ھونەری کوردستان لە قەڵەم دەدرێن کە تێیدا دابی کۆن و داھێنانی نوێ بە شێوەیەکی سیحراوی تێکەڵ بوون.

عەلی ئەكبەر مورادی

هەروەها عەلی ئەكبەر مورادی کە بە باوكی تەنبووری جیهان دەناسرێت، لە ریزی ٥٠ ژەنیارە گەورەكانی موزیكی جیهاندا ناوی تۆمار كراوە، ئەو بەمجۆرە باس لە رۆڵی ئایینی یارسان لە پاراستنی موزیكی كوردی و پێگەی موزیكی كورد لەسەر ئاستی جیهاندا دەكات و دەڵێت: "موزیكی كوردی نەك تەنیا لە ناوچەكە، بەڵكو لە ئاستی جیهاندا موزیكێكی دەوڵەمەند و بەرفراوانە. ئێمە نەتەوەیەكی نزیك بە ٤٥ ملیۆن كەسین، ئەگەر رێژەی كورد لەبەرچاو بگرین، هیچ نەتەوەیەك هێندەی كورد موزیكی جۆراوجۆری نییە".

لەبارەی موزیك، هەر لە سەرەتاوە موزیك بەشێكی دانەبڕاو بووە لە ئایینی یارسان. تەنبوور وەك ئامێری یارسان سێ جۆرە مەقامی هەیە، یەك لەوانە پێی دەگوترێ "مەقامە باڵاكان" كە لە مەقامە كۆنەكانی ئەدواری موزیكی ئێرانە، لەناو ئەو مەقامە باڵایانە مەقامێك هەیە بۆ "خۆر" بەگشتی سەرجەم گفتوگۆ و حاڵەت و بۆنە عیرفانییەكانی ئەو ئاینە لەسەر بنەمای موزیك بنیات نراوە.
كاتێك "شاخۆشین" دەمرێت وەسیەت دەكات، دەڵێ ئەو تەنبوورەم ببەن لە هەموو كوردستاندا بیگەڕێنن، لە هەر شوێنێك تەنبوورەكە "كۆك" بوو من لەوێ بەخاك بسپێرن، ئەو سەردەم سنوورەكانی كوردستان ئەوەی ئێستە نەبووە و خەڵك بە ئاسانی توانیویانە لە ئیلامەوە بەرەو دیاربەكر كۆچ بكەن، كاتێك تەنبوورەكەی شاخۆشین دەگێڕن بە كوردستاندا تەنبوورەكە لە ناوچەی هەورامان كۆك دەبێت و لەوێ دەینێژن. بە گشتی موزیك لە ئایینی یارساندا پیرۆزە و رێزی لێ دەگیرێت. تەنبوور لەناو یارسانەكاندا لە هەمووان پیرۆزترە و ماچ دەكرێت و موزیك چووەتە ناو ژیانی رۆژانەی خەڵكی یارسانەوە.

تەنبوور نزیكەی ٨٠ مەقامی هەیە و لە كۆنەوە لێی بەجێ ماوە، ئەو مەقامانە "مەقامە باڵاكان"، "مەقامە مەجلیسی"، "مەقامە مەجازییەكان" و ئەو مەقامانە كە لایەنی كەم مێژوویان دەگەڕێتەوە بۆ هەزار ساڵ لەمەوبەر، هەر لە رێگەی ئەو خەڵكەوە تا ئێستە پارێزراون، ئەگەر سەیر بكەی لەناو هەندێك ئایندا دەڵێن، موزیك حەرامە و نابێ گوێی لێ بگیرێت، لەناو كورد ئایینی ئەهلی هەق و سونە و شیعە و كۆمەڵێك ئایینی تر هەیە، بەڵام پێم وا نییە لەناو ئەو ئاینانەدا هیچیان هێندەی یارسان رێز و حورمەتیان بۆ موزیك دانابێت، ئەوان هەزاران ساڵە موزیكی كوردیان سنگ بە سنگ هێناوە و پاراستوویانە. موزیكی تەنبووریش گەنجینەیەكە. ئێمە لەناو موزیكی كوردیدا چەندین شتی دیرۆكیمان هەیە كە بریتین لە تەنبوور، هۆرە، سیاچەمانە، مور، لاوك و حەیران. لە راستیدا تەنبوور و هۆرە تایبەت بە یارسانە."

ئەو لە سەبارەت بە مەقامەکانی یارسان دەڵێت: " تەنبوور سێ جۆر مەقامی هەیە، یەكەمیان مەقاماتی باڵایە كە حاڵەتی زكری هەیە، بەڵام زكری جۆراوجۆر، بۆ نموونە زكرێك هەیە حاڵەتی وێناكردنی هەیە كە كەسایەتییە ئاینییەكان و خۆر و شوێنە ئاینییەكان وێنا دەكات. دووەمیان مەقامە مەجلیسییەكان یان مەقامە كۆنەكانە، ئەو مەقامە بە شێوەی دەنگە و پێی دەڵێین دەنگبێژ "نەك گۆرانی" ئەو مەقامە دەتوانرێ لە دەرەوەی یارسانیش بەكار ببرێت، وەك قەتار و هیجرانی و پامووری و تەنانەت هەندێك لەو مەقامانە دەكرێ بڵێین مەقاماتی "هۆرە"یە، وەك ساروخانی. بۆ كۆكردنەوەی ئەو مەقامانە من سەردانی چەندین مامۆستام كرد و دەنگیانم تۆمار كرد و شاگردیم كردن، دواتر هاتم ئەو مەقامانەم لەگەڵ یەك بەراورد كرد، بۆ نموونە ئەگەر ١٠ لەو مامۆستایانە یەك مەقامیان ژەندبێت، ئەگەر ٥ لەوانە  گۆشەیەكیان وەك یەك ژەندبێت، ئەوەم كردووە بە بنەما و كۆم كردنەوە و تەواوم كرد، واتا هەوڵم دا لەرووی موزیكەوە ئەو رەوتە راست بكەمەوە. ئەو كارەیش زۆری كێشا و دوای نزیك بە ١٥ ساڵ تەواوم كرد، سەرەتا لە ئێران مۆڵەتی بڵاوكردنەوەیان پێ نەدام، كاتێك لە خانەی كولتوورەكانی جیهان لە فەڕەنسا تۆمارم كرد، پێنج ساڵ دواتر رێگەیان دا لە ئێران بڵاوی بكەمەوە و لە ئێرانیش بەناوی موزیكی كوردستان بڵاوم كردەوە. بۆ ئەوە هەندێك لە یارسانەكان گلەییان كرد كە بۆ نەمنووسیوە موزیكی یارسان یان كرماشان، بەڵام پێم گوتن كە لە كرماشان مەگەر نەتەوەیەكی تر جگە لە كورد هەیە؟ ئەگەر هەیە ئەوە كۆچبەرە و كرماشانی نییە."

عەلی ئەکبەر مورادی ساڵی ١٩٩٣ دەستی كرد بە كۆكردنەوەی مەقامەكانی تەنبوور و هەر ٧٢ مەقامەكەی لە ماڵی كولتوورەكانی جیهان لە وڵاتی فەڕەنسا بە فەرمی تۆمار كرد، سەبارەت بە ناسنامەی مەقامەکانی یارسان کە ئاخۆ ئێرانین یان کوردی،ئەو لەمبارەوە دەڵێت: "بێگومان بە ناسنامەی كوردی ئەو مەقامانەم تۆمار كردووە، من پێم وایە بەر لە پێنج سەدە لەمەوبەر، بەشێكی هەرە گەورەی ئێران هی كورد بووە، نەك ئەوەی كە بڵێین كورد ئێرانییە، بەشێكی گەورەی خاكی ئێرانی گەورە نەك ئەوەی ئێستە هەیە، كوردستان بووە. ئاشكرایە ئەو موزیكە كوردییە، سەرجەم شیعرەكان كوردین، میلۆدییەكانی كوردییە، سازەكەی كوردییە، ئەو كەسەی گۆرانییەكە دەڵێ و ئەوەی موزیكەكە دەژەنێ كوردە."

سەرچاوەکان؛

بەشی کوردی:
1- میژوو و فەلسەفەی یارسان. نووسەر؛ ت تاهیری/ وەرگێران بۆ کوردی: بێهزاد خۆشحاڵی
2- دیمانەیەک لەگەڵ عەلی ئەکبەر مورادی-ماڵپەڕی وشە- سازدانی؛هیدایەت جان- 20/02/2016
http://wishe.net/dreja.aspx?=hewal&jmare=36167&Jor=5

3-مێژووی موسیقای کوردی، حەمە حەمەباقی، دەزگای ئاراس 2002

4- مۆسیقای کوردی، ویکیپیدیا

بەشی فارسی:

 1- نگاهی به آئین یارسان یا اهل حق. بی‌بی‌سی فارسی، 27 نوامبر 2011 - 06 آذر 1390. بازبینی‌شده در 4 اکتبر 2012.
2- بابايادگار، چشمه آناهيتا: ديار يارسان، بهزاد نثاری.، وبلاگ علاالدین

3- میرحسینی، زیبا. 1996، اعتقادات، آیین‌ها و فرهنگ در میان اهل حق، در فرهنگ و هویت کُردی، کرینبرک، فیلیپ، و آلیسون، کریستین، لندن، زد، ص 134-111

بەشی ئینگلیزی:

Faith ritual and culture among the ahl-i haqq - ziba mir-hosseini

بەشی فەرەنسی:

LES MAQAM RITUELS DES YARSAN- par Ali Akbar Moradi- Maison des Cultures du Monde, Centre français du patrimoine culturel immatériel-paris 2002 

*****

 لە ژمارە 235 گۆڤاری ڕامان(ل 130 تا 136) بڵاو کراوتەوە.

دەتوانن فایلی ئەو لێکۆڵینەوەیە بە شێوەی PDF لەو لینکەی خوارەوە دا بگرن؛ 

http://www.raman-media.net/235/r21.pdf